9/05/2011

Ẩn dụ trong thi ca [(C:) Drive]

Thông thường, khi thưởng thức một bài hát, ta ít khi chú tâm đến lời ca, vì đa số trường hợp, ta đã bị tiết tấu, âm điệu của dòng nhạc cuốn hút mình, để cho hồn mình hòa nhập với dòng nhạc đó. Điều này cũng dễ hiểu, như khi nghe một bản nhạc giựt, tự nhiên người ta phải nhún nhẩy, gật gù theo bản nhạc mặc dù đôi khi, nghe tiếng được tiếng mất của lời ca, nhất là trong trường hợp lời ca không phải tiếng mẹ đẻ của mình.


Nhìn về một khía cạnh khác, khi ta thích một bản nhạc, ta có thể thuộc lòng bài hát đó, nhưng chưa chắc ta đã hiểu thấu đáo những ngụ ý, những tâm sự hay những ẩn dụ mà tác giả muốn gửi gấm lòng mình qua bản nhạc đó. Thậm chí, đối với tôi, có một vài bản nhạc Việt mà tôi nghe, đã hàng mấy chục năm qua mà vẫn chưa nghe ra và cũng không thể đoán được một hoặc hai chữ trong bản nhạc đó. Ngay từ hồi còn trẻ, tôi đã thắc mắc và muốn đi tìm bản nhạc đó để xem đó là chữ gì? Theo tôi nghĩ, cũng có thể, để đi với cao độ của nốt nhạc đó, chữ đó phải là vần bằng nhưng tác giả vì muốn cố giữ ý nghĩa của ca từ, nên đã hơi…”gượng” để cho vần trắc vô? Nhưng rồi thời gian, vẫn êm đềm trôi như nước chảy qua cầu, cho tới giờ này tôi vẫn chưa có dịp làm chuyện đó…

Đôi khi, có những bản nhạc được viết riêng cho một người, nó chuyên chở một nỗi niềm, được dành riêng tâm sự, chuyển tải đến một người, mà chỉ có người đó mới hiểu được mà thôi. Nhưng dù sao, đây cũng chỉ là những trường hợp hiếm hoi, riêng lẻ.

Nhìn chung, đa số các nhạc sĩ sáng tác trước 75, có khuynh hướng trau chuốt ca từ hơn những nhạc sĩ sau này. Cũng có thể, do cảm hứng sáng tác khác nhau. Có người có cảm hứng sáng tác ca từ trước, như làm một bài thơ, sau đó mới ráp thêm giai điệu, cung bậc, tiết tấu cho bản nhạc. Nhưng cũng có người, nảy sinh trong đầu một âm thanh, giai điệu trước khi đặt lời ca cho bản nhạc?

Đi tìm những ẩn dụ, những nghĩa bóng đằng sau ca từ hay thơ văn, cũng là những gì rất thú vị mà tôi muốn mời bạn đi cùng…

Người đầu tiên mà tôi thấy có nhiều hứng thú ngay từ khi còn trẻ, đi tìm những ngầm ý trong ca từ của ông là nhạc sĩ Trúc Phương.



- “Đêm lạc loài, giấc ngủ mồ côi...” ( bài 24 giờ phép của TP).

Giấc ngủ mồ côi hay không ngủ được. Mồ côi là không cha không mẹ. Ở đây, tác giả đã nhân cách hóa giấc ngủ, biến nó thành cha hoặc mẹ của con người trong cuộc để sáng tạo ra một từ ngữ mới, nhằm miêu tả "hiện trường" một cách bóng bẩy hơn. Nhưng, nếu như tác giả chỉ ở có một mình, thì khi tâm tình “giấc ngủ mồ côi”, người nghe có thể hiểu được, ông đang ở trong tình trạng trằn trọc, thao thức canh trường...Ở đây, chỉ cần thêm có 3 chữ đêm lạc loài mà người nghe đã hiểu ngay được, rằng ông, không ở một mình, mà đang cùng người thứ hai đó làm cái chuyện gì khác (?), nên không thể ngủ được!



- “Cỏ ưu tư muộn phiền lên xám môi” ( bài Thói đời của TP)

Câu này, cũng khá phổ biến, nhất là đối với những người lính xa nhà. Nói một cách bóng bẩy, cỏ ưu tư chính là thuốc lá. Vì điếu thuốc lá được vấn bằng lá cây khô, nên chi cây với cỏ, cũng là một thứ. Cũng như ngày nay, trồng cần sa thì người ta gọi là “trồng cỏ” đó vậy! Còn tại sao lại gọi là cỏ ưu tư? Người xưa, thường hay có thói quen mượn một tác nhân để trợ lực cho mình trong những diễn tiến về cảm thụ của con người, như mượn rượu để giải phá cơn sầu, để quên đi những đớn đau, thất vọng… Khi muốn đắm chìm trong những suy tư, trong những lo âu của cuộc sống, người ta mượn điếu thuốc! (Chẳng vậy mà các nhà văn, nhà thơ đã đi tìm hứng sáng tác qua hết bao thuốc này, đến bao khác!)



- “Ngày xưa em là thơ. Ngày xưa em là mộng. Giữa hồn tôi còn đọng Những giọt buồn ngày xưa....” (bài Giọt buồn của Vũ Hoàng).

Giọt buồn, không hẳn có nghĩa là nỗi buồn đã "hóa lỏng", để mà chảy thành giọt!. Giọt buồn ở đây, thường là những giọt cà phê. Ngày xưa, văn nhân hoặc thi nhân, hay đi tìm những "chất xúc tác" cho cái inspiration (yên sĩ phi lý thuần) của mình lắm lắm. Thuốc lá hay cà phê đều là những chất xúc tác để giải trừ những lo âu, phiền muộn. Chúng cũng được dùng để tạo thêm sự tự tin, hay giúp người ta dễ tập trung hơn trong suy tưởng của con người! Vì khi dùng chúng, người ta có thể bất động chân tay, không bị phân tâm và chỉ để cho bộ óc làm việc mà thôi! Như “cà phê một mình” để nhớ người yêu đó vậy…





- “Đưa em về dưới mưa, nói năng chi cũng thừa.” (Bài Em hiền như ma soeur, thơ Nguyễn Tất Nhiên, nhạc Phạm Duy)

Nói năng chi cũng thừa, có nghĩa là không cần diễn đạt, khỏi phải truyền thông gì ráo, mà lúc này (lúc đưa em về dưới mưa) chỉ cần..."Chân tay đỡ cho mồm miệng"!



- Trả lại tôi phố cũ ngày xưa, trả lại tôi gác ấm chiều mưa, mà hai đứa thấy ngôn ngữ thừa...(Bài Hiu hắt đời nhau của Lê Vũ)

Lê Vũ cũng có cùng một chủ đích, muốn miêu tả một cách bóng bẩy cái hành động "chân tay đỡ mồm miệng" như Nguyễn Tất Nhiên. Thế mới biết, những cơn mưa, dưới cái nhìn của thi nhân, thường hay là đồng lõa của tội lỗi (?). Như người xưa đã nói: “Vũ vô kiềm tỏa, năng lưu khách. Sắc bất ba đào, dị nịch nhân” (Cơn mưa chiều, đã khóa chân người lữ khách. Nhan sắc khuynh thành, không sóng gió, vẫn làm chìm đắm kẻ tình si)





- “Tình đầu thường rất mong manh. Khi ta yêu, trái tim ta màu xanh” (Bài Tình đầu, tình cuối của Trần Thiện Thanh)

Hình như trái tim màu xanh, chỉ có trong cơ thể của "Green Man" hay trong những "người thực vật" ??? Vâng, thi nhân dùng chữ qủa có khác Bác Sĩ. Xin lỗi, đã đùa giai tí xíu chứ thiếu gì Bác Sĩ làm thơ hay!

Hình như ngày xưa, từ xa xôi lắm, người ta đã nhắc đến những biểu tượng của màu sắc. Đại loại như màu đỏ, tượng trưng cho quyền lực, cho sự may mắn, màu hồng cho tình yêu, màu xanh cho hy vọng, màu vàng cho sự phản bội, màu xám cho sự u buồn v.v...

Thế nên, tình đầu thường rất mong manh và khi bắt đầu yêu, ta thường ấp ủ trong tim những nỗi hy vọng, những niềm trông đợi nơi người mình yêu...Đó chính là những ẩn dụ của tác giả đó vậy.





- “Em đi qua chuyến đò thấy con trăng đang nằm ngủ. Con sông là quán trọ và trăng tên lãng du…” ( Bài Biết đâu nguồn cội của Trịnh Công Sơn)

Đúng là một sự ví von tài tình và những ẩn dụ thật dễ thương. Trăng nằm ngủ tức là trăng lặn. Con sông ở thể tĩnh (ngày cũng như đêm, vẫn là con sông), thế nên, ông cho nó cái tên là quán trọ. Còn con trăng, đương nhiên phải là thể động rồi. Chỉ riêng sự thay đổi về hình dạng của con trăng (từ trăng khuyết tới trăng tròn) cũng đủ để gán cho nó cái tên là lãng du rồi! Hơn thế nữa, em là trăng nên em khi đầy khi khuyết, khi tỏ khi mờ, buồn vui bất chợt! Qủa là người nhạc sĩ đã hiểu phụ nữ hơn ai hết (!).

Lại nữa, khi ông nói: “Em đi qua chuyến đò ối a sông nay đã già, Trăng muôn đời thiếu nợ mà sông không nhớ ra”… ca từ (hay lời thơ), đã nói lên nỗi buồn, nỗi hiu hắt về cái thân phận hoàng hôn cuộc đời của..."quán trọ" mà "em" thì lại muôn đời thiếu nợ! Chẳng trách em đâu, vì trí nhớ ta, giờ đã mỏi mòn! (Biết đâu, con sông đã bắt đầu vào cái tuổi nhuốm chứng Alzheimer!)



Đó là một vài ẩn dụ trong ca từ, đến đây, xin được lướt sơ qua một vài ẩn dụ trong thơ, khá tuyệt vời, ví dụ như trong bài thơ "Không Gian Vương Dấu Giầy" của nhà thơ quân đội Hà Huyền Chi:

"Từng chiếc lại từng chiếc

Hoa Dù nở trong mây

Hồn tôi ai chấp cánh

Không gian vương dấu giầy"

Có lẽ, không cần giải thích gì thêm, ta cũng đã thấy được cái "hồn thơ", cái óc tưởng tượng phong phú đến dường nào của nhà thơ. Cũng chính cái xúc cảm tuyệt vời nhất, được hòa quyện giữa cảm xúc của thể xác (cánh dù treo thân lơ lửng giữa không trung) và cái thi hứng (hồn tôi ai chấp cánh) rung động bởi những cánh hoa dù đã làm nhà thơ có được những ẩn dụ thật phong phú: "Không gian vương dấu giầy". Vâng, chỉ có cái không gian của một nhà thơ, mới có thể để lại dấu vết mà thôi!



Sau cùng, để nói về ẩn dụ trong thơ, xin gợi lại một câu ca dao mà tôi vẫn luôn ngưỡng mộ tác giả của nó (mặc dù trong nhân gian thì dễ chi tìm!). Đó là câu:

"Hỡi cô tát nước bên đàng,

Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi?"

Tuyệt vời nhất là ở chỗ, dùng chữ rất ít, mà ta đã có được nguyên một bức tranh đồng quê thật nhiều màu sắc. Nếu nói một cách không mấy thực tế là, ở vào thời buổi bây giờ, nếu ta có đủ phương tiện để ghi lại những hình ảnh đó thành một..."video clip" thì qủa thật, đoạn phim đã mang đầy đủ chi tiết, từ không gian tới thời gian (ánh trăng đêm), màu sắc, âm thanh, chuyển động...Cái khéo của những ẩn dụ ở đây, nó bắt người đọc phải có ngay một sự liên tưởng (rất tượng hình) là cô đang tát nước nhưng chính là cô đang múc ánh trăng vàng đổ đi vì ánh trăng khuya, đang lóng lánh soi rọi trên mặt hồ! Qủa là một bức tranh thật sinh động và một ý thơ thật sâu sắc!



CMD                                                                        
                                                               
                               

 

No comments: